نوروز جشن نوگرداني و نماد رستاخيز

نوروز جشن نوگرداني و نماد رستاخيز

نوروز جشن نوگرداني و نماد رستاخيز

موزه خلیج فارس

ژئوپلتیک خلیج فارس

اسناد خلیج فارس

نقشه های خلیج فارس

برگزیده هفته

آمار سایت


بازدید روز

۱۴۳۹

بازدید دیروز

۲۰۱۸

بازدید ماه

۶۵۶۳۹

بازدید کل

۹۰۱۴۸۶۹

افراد آنلاین

۲۹۱

 

نوروز

جشنِ نوگردانی ِ جهان و زندگی و آیین ِ نمادین ِ رستاخیز

 

نويسنده :‌استاد جليل دوستخواه

 جشن آغاز بهار و سال نو ِ ایرانی، این آیین کهنْ بنیاد و هزاران ساله، در سنجش با جشن ها و آیین های گردش ِ سال در میان ِ دیگر قوم ها و ملّت ها از یگانگی ی چشم گیری برخوردارست که بدان برتری می بخشد و آن را فراتر از یک جشن ساده ی ملّی می بَرَد و دَرون مایه ای بَشَری و جهانی و حتّا سرشت و مفهومی کیهانی را در نَماد پردازی هایش جلوه گر می سازد. این رویداد نَمادین و اسطوره وار را نمی توان به منزله ی یک عید عادی تلقّی نمود و با نگاهی برون نگر و در چهارچوب تنگ ِ جشن و سرورهای خانوادگی و دید و بازدیدهای چند روزه خلاصه و تعریف کرد.
برای راه یابی به هزارتوهای این سنّت ِ دیرپای ِ هزاره ها و دریافت ِ درست نَمادها و رازواره های آن، ناگزیر باید به پژوهشی ژرف در پیشینه و پُشتوانه های آن پرداخت و گنجینه های کهن را کاوید و لایه به لایه دید و بَررَسید.
در گاهان ِ پنجگانه ی ِ زرتشت و نیز در سرودها و متن های ِ نواوستایی -- این کهن ترین یادمان های بازمانده از نیاکان مان -- اشاره ی روشنی به آیین های ویژه ی نوروزی به چشم نمی خورد؛ امّا در برخی از نیایش سرودها و ستایش نامه هایی که این گنج شایگان فرهنگی فراگیر ِ آنهاست، می توان ردّ ِ پای پاره ای از کُنِش های ایرانیان به هنگام بَرگُزاری ی ِ این آیین ها را بازجُست و ریشه ها و خاستگاه های اسطورگی و سرشت فرهنگی ی آنها را بازشناخت. در بخش َیشت ها، در سرود بلندی به نام فَروَردین یَشت، گزارش شورمَندانه و رازگُشایانه ای از کارکرد و نَقش وَرزی ی َفروَردها (/ فَرَوَشی ها / فَرَوَهرها) ی ِ نیاکان و بازگشت میهمان وار و ناپدیدار آنها به جهان اَستومَند (جهان مادّی/ گیتی) و گذران ِ ده روزه شان در خانه و کاشانه ای که روزگاری در آن می زیسته اند و در کنار گرامیان  و دلبندان ِ دودمان، به وصف درآمده است که شرح ِ روشن تر و گویا تر و رساتر آن را در دفترهای ِ بازمانده از ادب ِ فارسی ی ِ میانه ( / پهلوی) و نیز در پاره ای از کتاب های کهن ِ فارسی ی ِ دَری می خوانیم. از آن میان، ابوریحان بیرونی پژوهنده و دانشمند بلندآوازه در سده ی پنجم هجری در کتاب مشهور خود آثارُ الباقیِه عَن ِ القُرون ِ الخالیِه  به گستردگی در این باره سخن می گوید و در جُستار خود برای شناخت رمز و راز این آیین ها و کنش های فرهنگی ی دیرینه، نه تنها گنجینه های کهن را می کاود و درهای آنها را به روی خوانندگان اثر گرانبارش می گشاید؛ بلکه از تداوم سُنّت های دیرینه در روزگار خود نیز خبر می دهد و آشکارا می گوید که مردمان دورانش، همچنان پذیرای میهمانان مینَوی ی ِ نوروزی اند و با همه ی توش و توان خویش می کوشند تا با پاکیزه گردانی و نوسازی ی همه ی افزارها و دست مایه های زندگی و آراستن و پیراستن خانه و کاشانه، انگیزه ی خشنودی و سرافرازی ی آن ارجمندان شوند که خویشکاری ی ِ بزرگ ِ هستی شناختی شان نَقش وَرزی در کار ِ نوکردن ِ جان و جهان و زندگی در نمایش ِ سالیانه و مُکاشفه وار ِ (Apocalyptic) رستاخیزست. در رساله ی نوروزنامه نسبت داده به حکیم عمر خیّام نیز با همین نگرش روشنگرانه به پیشینه ی نوروز و سویه ها و ویژگی های آیین های آن رو به رو می شویم و به بخش دیگری از رمز و رازهای آن پی می بریم.
امّا در روزگار ما که پژوهش های ایران شناختی در ایران و جهان از ژرفا و گستردگی ی بی سابقه و چشم گیری برخوردار شده است، می توان با کلید- واژه های گشاینده تری به سراغ گنج ِ شایگان ِ باستانی رفت و به درستی به سرچشمه ها راه یافت و سیراب شد. یکی از رهنمون ترین کلید- واژه ها در این جُستار و رازگُشایی، ترکیب - واژه ی پهلوی ی فرَشکَرد است که اصل اوستایی ی آن keretay-frasho بوده. این هَمکَرد  از "فرَش" به معنی ی ِ "نو، تازه" (هم ریشه با fresh  در انگلیسی) و "کََرد" به مفهوم "کردن، به انجام رسانیدن" ساخته شده است و بر روی هم، معنای "نوکردن گیتی و زندگی" از آن اراده می شود که بر پایه ی اسطوره ی کهن و مُکاشفه ی آینده و رستاخیز جهان (یا -- به تعبیر غربي يآن -- Apocalypse)  در واپسین هزاره های دوازده گانه از " زمان کَرانمَند" ِ گیتی ( زمان محدود، زمانی که روزگاری به پایان خواهد رسید) و در پی ِ فرجامین تازش ِ اهریمن و کارگُزارانش به جهان نیکی و راستی و پاکی، در نبردی به سرداری ی ِ سوشیانت (/ سوشیانس) -- رهاننده ای که نوید داده شده است روزی پدیدار خواهد شد و جهان را به نیکی بازخواهد گردانید -- و همچنین با پیکار و دلیرمردی ی ِ پهلوانان و شهریاران جاودانه، به انجام خواهد رسید و جهان و مردمان از همه ی ِ آشوبها و گزندها و تباهکاری های اهریمنی خواهند آسود و "روز و روزگار ِ بِهی" (١) – که هزاره ها "گُم گشته در سرشت ِ شبی سرد" (١) بود -- پدیدار خواهد شد.

   امّا  نیاکان  ما  در  گذرگاه  زمان  و  در  فرآیند ِ  ساختاریابی ی ِ  زندگی ی ِ  اجتماعی  و  فرهنگی شان،  تنهاچشم به راه  آینده  و  برآورده شدن  آرزوی  سوزان ِ فرارسیدن ِ  پایان  هزاره ها  و  زمان ِ  کَرانمَند  و پدیداری و  خیزش  رهایی بخش ِ  سوشیانت  و  جاودانگان ِ  همگام  و  یاورش  نماندند  و  بُن مایه ی  اسطوره  و گوهر ِ  آرمان خواهی ی ِ  رستاخیزجویانه  را  از  آرمان شهر ِ دور و  دست نیافتنی  به  گُستره ی  ِ زندگی ی  گیتیانه  و  اکنونی ی  خویش  آوردند  و  شکوه  ِ اسطوره  و  آرمان ِ  نوجویی  و  نوسازی  را  گام  به  گام  بازحستند  و در  روند ِ  سامان بخشی  به  آیین های  نوروزی  بازساختند.  آنان  با  گزاردن ِ  هرساله ی  این  جشن  و  آیین - های  آن،  بر باور ِ  پرشور ِ  خویش  به  بایستگی ی  نوکردن ِ  جهان  و  زندگی  و  پدیدآوردن  بهارانی خجسته همین  زندگانی  و  شایستگی ی  ستیز ِ  بی امان  و  پیکار  جاودان  با  سرما  و  تیرگی ی  زمستانی   و  تباهی  و  گزند ِ  برآیند ِ  مَنِش  و  کُنِش ِ  نیروهای ِ  کهنه  و واپس گرا  پای فشردند.

    اکنون  هزاره هاست  که  ایرانیان  در  هر جا  و  در  هر  حال  که  باشند،  نوروز  را  با  همه ی  آیین های  گویا  و  نمادینش  در  خانه  و  کاشانه ی  خویش  جشن  می گیرند  یا  به  سخنی  رساتر،  آن  را  با  همه ی  ِ اسطوره های  پشتوانه اش  می زیَند  و  هر ساله  یک  فرَشکَرد ِ  کامل  و  رستاخیز ِ  شامل  را  به  نمایش  می - گذارند.  یکایک    آیین ها  و کُنِش های ِ  نوروزی،  جلوه  و  شکوه ِ  بال گشودگی ی ِ  شاهینن ِ  بلند پرواز ِ  آرمان و  آرزوی  ایرانیان  را  در فراخنای  سپهر  میهن  از  دماوند  تا  الوند،  از  دِنا  تا  سَهَند  و  از  دریای  ِ  خزر  تا  خلیج   نیلگون ِ  فارس  آفتابی  می کنند.

 

آیین  میر ِ  نوروزی  -- که  در  گذشته  برگزار می شد – قدرت  پوشالی  و "حُکم ِ  پنج روزه"  ی ِ  فریفتگان مَسنَد و  مَصطَبِه  را  به  ریشخند  می گرفت.  حافظ  در اشاره ای  سربسته  و  --  به  تعبیر خودش  "در پرده"  ---  به  همین  آیین،  می گوید:

 

"سخن  در پرده  می گویم؛  چو  گل  از غنچه  بیرون آی                              که  بیش  از  پنج  روزی  نیست  حُکم ِ  میر ِ  نوروزی!"

 

   دست افشانی  و  پای کوبی ی  ِ  حاجی فیروز های  سرخ جامه  و  سیاه کرده  روی  ِ  شادی انگیز در  کوی  و بَرزَن،  اسطوره ی  گذار ِ  پیروزمندانه ی  ِ  سیاوش  از  میان ِ  کوه  آتش  و  چیرگی ی  راستی  و  پاکی  بر  دروغ  و  پلیدی  را  فرایاد  می آوَرَد. خانه تکانی  و  آراستن  ِ  سرای  و  تدارک ِ  خوان  و  خوراک  ِ  آیینی  و  نو کردن ِ  جامه  و  افزارهای  زندگی  و  برافروختن  ِ  آتش  ِ  زبانه کش  و  گرما بخش ِ  چهارشنبه سوری  (چهارشنبه ی  ِ  سرخ)، همه  نشان  از  خوش آمد گویی  به  یادواره ها  یا  فرَوَشی های  نیاکان --  میهمانان ِ  ده  روزه ی  ِ  نوروزی ی  ِ  خانواده  --  دارد  و  رفتن  به  پذیره  و  پیشباز  ِ  پیک  ِ  فرخنده گام  ِ  بهاران  ِ  خجسته  و  جان بخش  را  نوید می  دهد.

 

   گستردن  و  آراستن  و ویراستن  ِ  سفره ی  ِ  هفت سین   که  سین های  هفت گانه اش  نشان  از  ارج گُزاری  به  هفت  سِپند  (هستی های  وَرجاوَند ِ  هفت گانه)  در  خیال نقش های  ِ  شاعرانه ی  ِ  زرتشت  ِ  گاهان سرای  دارد  و  هریک  از  آنها  به  کالبَد  ِ  گل  و  گیاه  و  میوه  و  جز  آن،  نماد  ِ  جداگانه ی  گوهرها  و  ارزش -   هایی  همچون  پرمایگی  و  رویش  و  بالیدن  و  شادمانگی  و  پویایی  و  شکوفایی  و  بَرومَندی  و  مهروَرزی است،  نمایش  همه ی  ِ  سویه  ها  و  بُن مایه های  این  جشن آیین  در  یک  مجموعه  به  شمار می آید. سرانجام،  فراهم آمدن  بر  سر  ِ خوان ِ  نوروزی  و  نیایش گزاری  و  غزل خوانی  و  ترانه گویی  و  نغمه - پردازی  و  در  لحظه ی  ِ گردش  ِ سال،  نفس  در سینه  حبس کردن  و  خاموش  ماندن  و  چشم  بر  آب  و  آینه  و   شمع  ِ فروزان  و  سبزه  و  گل  شکوفان و  پیچ  و  تاب  ماهیان  دوختن  تا  رویداد  بزرگ  آشکار گردد  و  زمان  و  جهانی  بِشکوه تر  جای  ِ آشوب  و  کابوس  پارینه  را  بگیرد،  نقطه ی  ِ اوج  ِ  این  سرور ِ شکوهمند  است.

   بدین سان  نوروز  و  آیین های  کهنْ بُنیاد  آن،  همه ی  اسطوره  و  آرمان  و  فرهنگ  و  تاریخ  و  ادب  ِ هزاران ساله ی   ایرانیان  را  یکجا  در خود  فراهم آورده است  و  سالی  یک  بار  آنان  را  در  پیوند  و  پیمان رازآمیز  فرهنگی شان  به  سرآغاز ِ  سرآغازها  و  سرچشمه ی  ِ  سرچشمه ها  می برد  تا  تن  و  جان  در  آب ِ  پاکی  و  راستی  بشویند  و  پیمان  نوکنند  که  همواره  ایرانی  و  نیک  اندیشه  و  نیک گفتار  و  نیک کردار   و  نوخواه  و  نوجو  و  نوگردان  بمانند  و  تا  هستند،  آزاده  و  سرافراز  و  پویا  و  کوشا  باشند.

   نوروز  یک  اتّفاق  ساده  و  یادواره ی  ِ رویدادی  دینی  یا  اجتماعی  یا  سیاسی ی  گذرا  و  یا  برآیند ِ  باور- مَندی ی  ِ جََزمی  به  ارج  و  پایگاه  یک  پیشوا  یا  پارسا  نیست  که  با  دیگردیسی ی  نهادهای  ناپایدار  و    دیگرگونی ی  سویه ی  باورمندی ها  رنگ ببازد  و  در غبار  فراموشی  فرورود  و  جای ِ  خود  را  به  بَدیلی  دیگر  بسپارد.  این  جشنْ آیین ِ بی همتا  در  هزاره های  پیش  از  اسلام  و  در  روزگاران ِ  روایی  و  فراگیری  ی ِ کیش های  ِ کهن  ِ آریایی  و  واپسین ِ  آنها  دین ِ  زرتشتی،  همان ارج  و  پایگاهی  را داشت  که  در  بیش  از  یک  هزاره ی  ِ اخیر  و  در  جامعه ای  با  بیشترین  شمار ِ جمعیّت  ِ مسلمان  داشته است  و  دارد  و هم اکنون، عموم  ایرانیان  مسلمان، زرتشتی،  یهودی،  مسیحی  و جُز آن،  در  فراسوی  باورمندی های  جداگانه شان،  آن  را  با  شورمندی  و  مهروَرزی ی  ِ بُنیادینی  برگُزارمی کنند  و نه تنها  هیچ گونه  ناهم سویی  و ناسازگاری در میان  باورهای  دینی  و  شخصی شان  با  پای بندی  به  اجرای  آیین های  نوروزی  نمی -بینند،  بلکه  بدون ِ  برپای  داشتن  ِ  جشن ِ  نوروز،  هستی  و  کیستی ی  ِ  خویش  را  نارسا  و فرورفته  در  خاکستر ِ  فراموشی  می یابند.

   آنان  که  در  درازنای  سده های  پشت ِ  سر  کوشیده اند  و  یا  هم اکنون  می کوشند  تا نقش  ِ جاویدان  نوروز  را   از  لوح  ِ ضمیر  ایرانیان بزَدایند  و  یا  جشن ها  و  آیین های  دیگری  را جای گُزین ِ  آن گردانند،  بُن - مایه های  هستی شناختی ی ِ  این  رویداد  را  نشناخته  و  درنیافته اند  و  در  این  تلاش  عَبَث ِ خود،  باد  در  غربال  بیخته اند  و  می بیزند.

   همه ی  ایرانیان  از  عیدهای  مذهبی  و  فرقه ای ی ِ خود  با  نام های  ویزه ی ِ  آنها  یادمی کنند؛  امّا  واژه ی    "عید"  را  به  تنهایی  و  به طور ِ  مطلق،  فقط  به جای "عید ِ  نوروز"  به کار می برند.

نوروز  --  همچون  شاهنامه ی  فردوسی   و  برخی  دیگر  از  نمادها  و  نهادها  و  یادمان های  فرهنگی --  شناسنامه ی  ِ هر  ایرانی است  که  همه ی  ویژگی هایش  را  در خود  فراهم آورده  و  بدون  آن،  گُم گشته ای است  سرگردان  و  بی نام  و نشان  در  انبوه  آدمیان  و  در  غوغای  ِ غریب  ِ  زمان.

   تاثیر پذیرفتگی  از  کشش  ِ  انسانی  و  فرهنگی ی  نوروز،  منحصر  به  ایرانیان  نمانده  و  امروزه  ایرانی-تباران  و ایرانی- فرهنگان  و  هواخواهان  و مهروَرزان  این  فرهنگ،  از  دامنه ی  کوههای  پامیر  در  فراز- رود  (آسیای  میانه)  تا  کرانه های  رود ِ  سند  (در هندوستان  و  پاکستان)   و  حتّا  سرزمین  دوری  مانند  آفریقای  حنوبی،  بدین  جشن  بزرگ  و  شکوهمند  رویکرد دارند  و  هریک  با  روش  ویژه ای  آن  را  برمی- گزارند  و  گرامی  می دارند  و  در  نخستین  روز  بهاران ِ  نیم کره ی  شمالی  رنگین کمانی  از  شور  و شادی و نوگردانی  و  پویایی  و  شکوفایی  را  بر فراز ِ  گوی  ِ زمین  به  نمایش  درمی آورند.

برگرفته از پايگاه : www.Ariarman.org