جغرافیاى سیاسى و ژئوپلیتیک در ایران

جغرافیاى سیاسى و ژئوپلیتیک در ایران

جغرافیاى سیاسى و ژئوپلیتیک در ایران

موزه خلیج فارس

ژئوپلتیک خلیج فارس

اسناد خلیج فارس

نقشه های خلیج فارس

برگزیده هفته

آمار سایت


بازدید روز

۱۳۳

بازدید دیروز

۸۸۳

بازدید ماه

۱۳۷۱۲

بازدید کل

۹۱۷۳۴۵۹

افراد آنلاین

۸۰

جغرافیاى سیاسى و ژئوپلیتیک در ایران

دکتر محمدرضا حافظ‌نیا
چکیده
مقاله حاضر، پس از بیان روند شکل‏گیرى و فراز و نشیب‏هاى تاریخ جغرافیاى سیاسى در دنیا به وضعیت جغرافیاى سیاسى در ایران پرداخته است. سرآغاز طرح مباحث جغرافیایى بویژه در حوزه جغرافیاى نظامى در ایران را مى‏توان سال 1310 و کتاب جغرافیاى مفصل ایران نوشته مسعود کیهان دانست. اما پایه‏گذار جغرافیاى سیاسى و ژئوپلینیک به عنوان یک رشته علمى در ایران دکتر میرحیدر با کتاب اصول و مبانى جغرافیاى سیاسى در سال 1347 است. نقطه عطف در تکوین رشته جغرافیاى سیاسى در ایران اقدام دانشگاه تربیت مدرس براى پذیرش دانشجو در دو ره دکتراى جغرافیاى سیاسى در سال 1366 است که زمینه‏ساز ارائه این رشته در مقاطع دیگر و در دانشگاه‏هاى مختلف گردید. دهه 70 و اوایل دهه 80 نقطه اوج طرح و توجه به جغرافیاى سیاسى و ژئوپلیتیک در ایران است. این مقاله در ادامه با اشاره به وضعیت گروه‏هاى جغرافی اى سیاسى در دانشگاه‏هاى ایران به چشم انداز آینده و قابلیت‏ها و تنگناهاى جغرافیاى سیاسى پرداخته است.


مقدمه‏ جغرافیاى سیاسى شاخه‏اى از علم جغرافیاست که تأثیرپذیرى و تأثیرگذارى سیاست و قدرت در محیط جغرافیایى و به بیان دیگر، تأثیر تصمیمات سیاسى بر محیط جغرافیایى را مورد کاوش و بررسى قرار مى‏دهد. نقش ویژه جغرافیاى سیاسى، سازماندهى سیاسى فضا در سطح محلى، ملى و منطقه‏اى است و ژئوپلیتیک که به طور سنتى بر اساس اطلاعات، دیدگاه‏ها و تکنیک‏هاى جغرافیایى به مسائل سیاست خارجى کشورها مى‏پردازد، یک نوع جغرافیاى سیاسى کاربردى قلمداد مى‏شود. طرح مدل‏هاى فضایى بر اساس الزامات جغرافیایى، به عنوان راهنمایى براى سیاست خارجى ک شورها را، ابتدا جغرافى‏دانان ارائه کردند و سپس کاربرد وسیعى در سیاست عملى پیدا کرد.3 جغرافیاى سیاسى پدیده‏هاى سیاسى را در فضاى درونى یک کشور مورد بحث قرار مى‏دهد که به طور سنتى شامل مفاهیمى مانند مرز، ملت، حکومت و سرزمین است.

نظر به این که یک کشور در بطن مطالعات جغرافیاى سیاسى جاى دارد از پیوند سه عامل ملت، حکومت و سرزمین، کشور تشکیل مى‏شود؛ بنابراین همه موضوعات مرتبط با این مفاهیم، مانند ریشه‏یابى مسائل قومى، جریانات مهاجرت، تحلیل قدرت سیاسى نواحى شهرى، تحلیل فضایى قدرت سیاسى در سطح کشور، تقسیمات کشورى و رقابت‏هاى مکانى، دولت محلى، تمرکز و عدم تمرکز قدرت سیاسى و جغرافیاى انتخابات، از جمله مسائل مرتبط با کشور هستند که امروزه در جغرافیاى سیاسى مورد توجه و بررسى قرار مى‏گیرند. از طرف دیگر، در حوزه مسائل جهانى نیز که قلمرو مطالعات ژئوپلیتیک است، به طور سن تى درباره مناسبات قدرت در سطح جهان و راه‏هاى دست‏یابى به قدرت جهانى و افزایش آن بحث و بررسى مى‏شود.


در حال حاضر تحولاتى که در سیاست جهان روى داده است تنوع بیشترى به مباحث ژئوپلیتیک بخشیده و این شاخه از جغرافیاى سیاسى مفاهیم تازه و متنوعى را مورد بحث قرار مى‏دهد. امروزه اهمیت کسب منافع و قدرت اقتصادى از راه تصرف منابع طبیعى و انرژى، مسأله ژئواکونومى را مطرح کرده که سرمنشأ بسیارى از تنش‏ها و درگیرى‏هاى فعلى دنیاست. از طرف دیگر، کمبود منابع آب شیرین به خصوص در قلمروهاى خشک جهان همانند خاورمیانه، مبحث هیدرو پلیتیک و استفاده از منابع آب براى ایجاد یا رفع تنش‏هاى سیاسى را به وجود آورده است که همه از مباحث انحصارى ژئوپلیتیک و سیاست جغرافیایى در دوران معاصر هستند و از آنها در مباحث روزمره ژئوپلیتیک بحث مى‏شود. بررسى این مفاهیم در بستر زمان و مکان کمک شایان ت وجهى به روند اداره امور و کشوردارى بهتر مى‏کند. فلسفه مطالعه آموزش و پژوهش در قلمرو جغرافیاى سیاسى و ژئوپلیتیک توجه به مفاهیمى همانند طرح‏ریزى سیاست‏هاى داخلى، جلوگیرى از تخریب چشم‏اندازهاى جغرافیایى و از بین رفتن محیط زیست، منازعات سیاسى - قومى، رقابت‏ه اى مکانى براى دست‏یابى به توسعه، برگزارى انتخابات و نیاز به حوزه‏بندى‏هاى انتخاباتى، رفع و حل تنش‏هاى داخلى، گسترش روابط بین‏المللى در پرتو توجه به محیط جغرافیایى، ناسیونالیزم سرزمینى یا قلمرو خواهى گروه‏هاى سیاسى، کمبود منابع طبیعى و درگیرى بر سر منابع، رشد جمعیت و مهاجرت، جنگ آب و درگیرى براى منابع آبى و مسائلى از این قبیل در زمره مفاهیم جدید مورد بحث در جغرافیاى سیاسى و ژئوپلیتیک هستند.


هر چند این مفاهیم مورد توجه دیگر رشته‏هاى علمى نیز مى‏باشند، اما با توجه به ریشه‏هاى سرزمینى و پیامدهاى سیاسى این م وضوعات، بدون شک شایسته‏ترین رشته‏اى که قابلیت بررسى و مطالعه کامل این موضوعات و ارائه راهکارهاى مناسب را دارد جغرافیاى سیاسى و ژئوپلیتیک مى‏باشد. به طور کلى جغرافیاى سیاسى و ژئوپلیتیک در مراحل کاربردى سیاست‏هاى ملى در امتداد هم هستند و از آن جا که سیاست‏ هاى خارجى هر کشور برگرفته از اوضاع و سیاست‏هاى داخلى هر کشور است بنابراین جغرافیاى سیاسى - که شکل دهنده زندگى درونى هر کشورى است - راهگشایى براى سیاست خارجى است. اهمیت منابع طبیعى در کسب قدرت سیاسى و اقتصادى، اغلب کشورهاى قدرتمند جهان را بر آن داشته ا ست تا به سرزمین‏هاى دیگر اقوام و ملل هجوم برند. همین رویکرد به کسب قدرت و تاخت و تازهاى سیاسى است که اهمیت مطالعه و پژوهش در حوزه ژئوپلیتیک را دو چندان کرده است. افزایش بى‏شمار انتشارات، تحقیقات و یافته‏هاى جغرافیاى سیاسى و ژئوپلیتیک در سال‏هاى اخیر نشان دهنده کاربردى بودن این علم براى برنامه‏ریزى‏ها و سیاست‏گذارى‏هاى کشورى است.
از سوى دیگر، در سال‏هاى پایانى قرن بیستم و آغازین قرن بیست و یکم مفاهیم تازه‏اى همانند جهانى شدن، نظام نوین جهانى، دهکده جهانى، از بین رفتن یا کم رنگ شدن مرزها، جهان وطنى و فمنی سم - که در درست و نادرست بودن بسیارى از این مفاهیم هنوز بین جغرافى‏دانان سیاسى مورد بحث و گفت و گوست - در حوزه جغرافیاى سیاسى وارد شده‏اند که افق‏هاى تازه‏اى در این علم گشوده و بر اهمیت مطالعه و پژوهش در آن افزوده است. سیر تکوین جغرافیاى سیاسى در جهان‏ تاریخ جغرافیاى سیاسى به عنوان یک رشته علمى را مى‏توان به سه دوره تقسیم کرد: دوره نضج و پیشرفت از اواخر قرن نوزدهم تا جنگ جهانى دوم، دوره انزوا از دهه 1950 تا 1970 و دوره احیا از دهه 1970 به بعد. البته ردپاى تفکرات مربوط به جغرافیاى سیاسى را مى‏توان د ر دوره‏هاى پیش از این تاریخ‏ها جست و جو کرد؛ ارسطو 2300 سال پیش در یونان قدیم، مطالعات دولت را با یک رویکرد جبر محیطى و در مورد مسائلى مانند مرزها، شهر کانونى و تناسب میان جمعیت و مکان مورد مطالعه قرار داد و استرابو جغرافى‏دان یونانى - رومى نیز روشن کرد که چگونه امپراتورى روم قادر به غلبه بر مشکلات ناشى از وسعت زیاد خود است.


دلبستگى به مؤلفه‏هاى شکل دهنده به شکل سرزمین‏هاى سیاسى در اروپاى روشنفکرى در قرون شانزدهم تا بیستم شدید بود. یکى از موارد مورد توجه سرویلیام پتى، دانشمند و اقتصاد دادن انگلیسى، تبیی ن زیربناهاى مردم‏شناسى و سرزمینى قدرت حکومت بریتانیا در ایرلند در کتاب کالبدشناسى سیاسى ایرلند در سال 1672 بود. براى پیدا کردن بنیان‏گذار واقعى جغرافیاى سیاسى لازم است بر تاریخ آلمان در سده نوزدهم مرورى بکنیم.


1. دوران تفوق: آلمان مهد جغرافیایى سیاسى است. آلمان مدرن که در سال 1871 ایجاد شد تحت رهبرى جاه‏طلبانه پروس خود را قدرتى بزرگ در رقابت با بریتانیا، فرانسه، اتریش و روسیه مى‏دید. با توجه به شرایط ویژه آلمان که حکومتى محصور در خشکى و داراى مشکلاتى در راه توسعه سرزمین خود بود، در دهه پایانى قرن نوز دهم، نظریاتى درباره ارتباط میان سرزمین و قدرت حکومت در میان طبقه روشنفکر جدید این کشور به ویژه راتزل به عنوان بنیان‏گذار جغرافیاى سیاسى، مطرح گردید.

بسیارى از تفکرات راتزل براى پیدا کردن توجیه حقوقى و روشنفکرى براى توسعه سرزمینى آلمان بود. وى به هنگام پا یه‏گذارى جغرافیاى سیاسى مفاهیم زیادى را از تئورى تکامل تدریجى داروین و پیروان او، به ویژه دارونیسم اجتماعى مشهور به نئولامارکیسم، استفاده کرد. به اعتقاد راتزل، کشور مى‏تواند به عنوان یک ارگانیسم زنده به حساب آید و حکومت مانند سایر ارگانیسم‏هاى زنده نیازم ند سرزمین کافى براى تغذیه خود است که فضاى حیاتى براى ارگانیسم ویژه مى‏نامد. او در جهت گسترش این عبارت‏هاى استعارى، مى‏گوید کشورها وقتى جمعیت‏شان افزایش مى‏یابد نیازمند فضاى حیاتى بیشترى مى‏شوند و به این ترتیب قوانینى را براى رشد فضایى حکومت ارائه داد؛ از جمله: حکومت باید در جهت الحاق سرزمین‏هاى کوچک توسعه یابد؛ حکومت باید تلاش کند سرزمین‏هاى با موقعیت‏هاى بالقوه باارزش را تصرف کند؛ توسعه کشور امرى واگیروار است که از کشورى به کشور دیگر گسترش مى‏یابد. راتزل تأکید مى‏کرد آلمان براى گسترش فضاى حیاتى خ ود باید سرزمین‏هایى را در آفریقا تصرف کند، اما نظریه وى را برخى ناسیونالیست‏هاى نظامى به سوى مناطق و سرزمین‏هاى گسترده در خود اروپا منحرف کردند.


تئورى راتزل مورد قبول رودلف کیلن واقع شد. کیلن تلاش مى‏کرد قدرت جهانى آن روز را شناسایى کرده و کشورهاى امپریا لیستى قاره‏اى بزرگ آینده را پیش‏بینى کند. او در سال 1898 واژه گئوپلیتیک را در زبان آلمانى به کار برد که تا آن زمان در هیچ جا مطرح نشده بود. این واژه در سال 1924 به ژئوپلیتیک در زبان انگلیسى ترجمه شد. ژئوپلیتیک از دیدگاه وى عبارت بود از بخشى از جغرافیاى س یاسى که به روابط خارجى، استراتژى و سیاست کشورها مربوط مى‏شد، و در پى استفاده از دانش جغرافیا براى اهداف سیاسى بود. علاوه بر راتزل و کیلن، هلفورد مکیندر بریتانیایى، از دیگر بنیان‏گذاران جغرافیاى سیاسى، نیز به گسترش و ترویج جغرافیاى سیاسى مدرن اقدام کرد و مزایاى به کارگیرى قابلیت‏هاى سیاسى این رشته نوپا را نشان داد؛ اما بر خلاف راتزل، در وهله اول به مسائل استراتژى‏هاى جهانى و تعادل قدرت میان کشورها و در واقع تأمین منافع بریتانیا پرداخت.


در ایالات متحده نیز آلفرد ماهان، افسر بازنشسته نیروى دریایى، قدرت نظامى جهان را وابسته به قدرت دریایى دانست و عوامل جغرافیایى که موجب کسب قدرت دریایى مى‏شوند را به طور کامل توضیح داد. البته تئورى مکیندر با نظر هامان در تضاد بود. مکیندر با تقسیم تاریخ به سه دوره: پیش از کلمب که در آن قدرت زمینى اهمیت داشت، دوره کلمب که در آن قدرت دریایى اهمیت یافت و دوره بعد از کلمب، معتقد بود در دوره جدید فعالیت‏هاى امپریالیستى اهمیت قدرت دریایى را کم کرده است، زیرا تکنولوژى جدید مانند راه آهن، سرزمین‏هاى دوردست را قادر به پیروزى آسان کرده و به این امر کمک کرده تا تعادل قوا به سوى قدر ت قاره‏اى برگردد. بر اساس این فرض، مکیندر نقشه جهان را به سه بخش تقسیم کرد: هلال بیرونى که دربر گیرنده آمریکا، آفریقا و اقیانوس‏هاست، هلال درونى دربر گیرنده اروپا و آسیاى جنوبى و منطقه محور که در قلب خشکى بزرگ اوراسیا واقع شده است. از نظر مکیندر کنترل کن نده منطقه محور، قدرت جهانى مى‏باشد.


با وقوع جنگ جهانى اول، مکیندر احساس کرد که نظریه وى تأیید شده است و در سال 1919 در کتاب ایده‏آلها و واقعیت‏هاى دموکراتیک عقاید راتزل را گمراه کننده و خارج از رده معرفى کرد. او منطقه محور را به هارتلند (قلب زمین) تغییر داد و مرکز آن را از خشکى بزرگ اوراسیا - که به درستى آن را جزیره جهانى نامیده بود - به اروپاى شرقى تغییر داد که کنترل آن به کنترل هارتلند و سپس کسب قدرت برتر جهانى منجر مى‏شود. پس از شکست آلمان در جنگ جهانى اول و از دست دادن بسیارى از سرزمین‏هاى خود و خلع سلاح، عقاید جغرافیایى راتزل و مکیندر براى در پیش گرفتن مسیر احیاى قدرت آلمان مورد استفاده قرار گرفت. فرد برجسته این جریان کارل هاوس هوفر، افسر ارتش و جغرافى‏دان عضو حزب نازى بود. هوفر در پى جلب حمایت عمومى از سیاست‏هاى توسعه‏طلبانه جدید به وسیله رویکرد ى مردمى به ژئوپلیتیک بود. او با استفاده از نظریه فضاى حیاتى راتزل و حتى فراتر از آن، معتقد بود جهت توسعه آلمان لازم است از سرزمین‏هاى مازاد کشورهاى کم جمعیتى مانند لهستان و چکسلواکى استفاده شود. گئوپلیتیک هوفر توجیهات علمى لازم را براى الحاق لهستان و چکسلواکى به آلمان، اتحاد میان هیتلر و استالین، و حمله نافرجام آلمان به شوروى را فرا هم آورد. گئوپلیتیک در شکل دادن به افکار عمومى، توانایى زیاد آن در ایجاد شکل نوینى از کارتوگرافى با نقشه‏هاى بسیار عینى نقش مؤثرى داشت.


2. دوران انزوا: زیاده‏روى گئوپلیتیک آلمان، جغرافیاى سیاسى را پس از جنگ جهانى دوم در محاق فرو برد. هارتشورن جغرافى‏دا ن آمریکایى، در سال 1954 با ارائه رویکردى کارکردى به جغرافیاى سیاسى براى سیاست‏زدایى از آن، معتقد بود جغرافیاى سیاسى نه تنها باید به شکل‏دهى استراتژى‏هاى سیاسى توجه کند، بلکه باید به پویایى‏هاى داخلى و عملکردهاى خارجى حکومت نیز توجه نماید. وى بر تأثیر نیر وهاى واگرا بر روى پیوستگى و انسجام حکومت‏ها (مشکلات ارتباطى و تفاوت‏هاى قومى)، و نیروهاى همگرا که حکومت‏ها را متحد نگه مى‏دارد (مانند اندیشه حکومت و مفهوم ملت) و مکانیسم‏هاى سازمانى درونى که حکومت‏ها از طریق آن سرزمین خودشان را اداره مى‏کنند، تأکید کرد. جغرافیاى سیاسى که بلافاصله پس از جنگ دوم تجربه شد تفاوت کمى با جغرافیاى ناحیه‏اى داشت و به طور گسترده‏اى بر روى حکومت سرزمینى، به عنوان موضوع مورد مطالعه آن تمرکز یافت.


این خود سانسورى دو نتیجه در پى داشت: نخست، جغرافیاى سیاسى از توسعه تئوریک صورت گرف ته در سایر شاخه‏هاى جغرافیا به ویژه در زمینه انقلاب کمى دهه 1960 عقب ماند؛ دوم، جغرافیاى سیاسى در درون جغرافیا به حاشیه رانده شد. در اواسط دهه 1970 ریچارد مویر جغرافى‏دان انگلیسى تلاش‏هایى را براى احیاى جغرافیاى سیاسى آغاز کرد.


3. دوره احیا: احیاى جغر افیاى سیاسى که مویر در دهه 1970 آن را آغاز کرد از دو فرایند همزمان تأثیر پذیرفت: ورود دوباره تئورى به حیطه جغرافیاى سیاسى و بازگشت سیاست به جغرافیا. به طور معنادارى، انبوه مطالعات انجام شده در درون جغرافیاى سیاسى بلکه کشفیات صورت گرفته در حاشیه آن سرانجا م موجب افول شیوه قدیمى رویکرد کارکردى در جغرافیاى سیاسى شد. یکى از شاخه‏هاى آن رشد جغرافیاى انتخابات کمّیت‏گرا از دهه 70 به بعد است. روش‏هاى کمّى در جغرافیاى سیاسى مورد پذیرش قرار گرفت، زیرا برخى جغرافى‏دانان کمیت‏گرا روشن کردند که فضایى که ماهیت انتخابا ت را شکل مى‏دهد به مقدار زیادى وابسته به داده‏هاى انتخاباتى قابل دسترس است. به همین دلیل آنها توجه خوبى به به‏کارگیرى تحلیل‏هاى کمّى در جغرافیاى انتخابات کردند. از دهه 1980 جغرافیاى سیاسى رویکرد اقتصاد سیاسى را به طور جدى اتخاذ کرد.


یکى از افرادى که تلاش مى‏کند اقتصاد سیاسى را در جغرافیاى سیاسى مطرح کند. پیتر تیلور پایه‏گذار مجله معروف political geography مى‏باشد که در تحلیل نظام جهانى از آن استفاده مى‏کند. از اواخر دهه 1980 و طى دهه 1990، بعد فرهنگى جغرافیاى سیاسى رشد یافت. در این بخش مسائلى مانند ه ویت ملى، شهروندى، درگیرى‏ها و برخوردهاى میان فرهنگ‏ها، جغرافیاى مقاومت، نقش چشم‏انداز در هدایت و چالش قدرت مورد مطالعه قرار گرفت. تحت تأثیر مباحث میشل فوکو، جغرافى‏دانانى مانند سیمون دالبى و اوتوتایل رویکرد «ژئوپلیتیک انتقادى» را مطرح کردند. این رویکرد ب ه آزمون و بررسى نقش استعاره‏هاى جغرافیایى مانند هارتلند و کانتینمنت در پى‏ریزى استراتژى‏ها و کشف تأثیر رسانه‏هاى فرهنگى مانند فیلم، ادبیات، گزارش‏هاى خبرى و کارتون در دانش ژئوپلیتیک همت گمارد.

امروزه علاوه بر بعد فرهنگى، بعد فمنیسم نیز تحت تأثیر تئورى ‏هاى فمنیستى گسترش یافته است. برخى تلاش‏ها براى جغرافیاى سیاسى فمنیستى صورت گرفته است، اما تعاملات با فمنیست‏ها ماهیت مردانه جغرافیاى سیاسى سنتى را روشن کرده است و راه‏هایى را براى بهبود این وضع پیشنهاد مى‏کند. جغرافیاى سیاسى سنتى بیشتر بر روى نهادهایى م انند حکومت، دولت و احزاب سیاسى که بیشتر به وسیله مردان احاطه شده بودند مى‏پرداخت و در آن توجه کمترى به نهادهایى که در آن قدرت زنان تجربه شده است (مانند خانواده) یا فضایى که در آن به طور سنتى فعالیت‏هاى سیاسى زنان (آموزش محلى، بهداشت بچه‏دارى و خانه‏دارى) تمرکز یافته، مى‏کرد.


نهایت این که گسترش تئورى‏هاى فمنیستى و تأثیر تئورى‏هاى پساساختارگرا و مطالعات فرهنگى موجب دگرگونى درک سیاسى در حوزه جغرافیایى گشته است و بسیارى از تعاریف سنتى متمرکز بر حکومت، سرزمین یا تحلیل نواحى سیاسى، دگرگون شده است.


3. سیر تکوین جغرافیاى سیاسى و ژئوپلیتیک در ایران قبل از انقلاب اسلامى‏ با وجود تاریخ یک صد ساله جغرافیاى سیاسى در جهان، در ایران مدت زیادى از تاریخ آن نمى‏گذرد. اولین متخصص در جغرافیاى سیاسى در ایران دکتر دره میر حیدر فارغ التحصیل از دانشگاه ایندیاناى آمریکاست که در سال 1342 به گروه جغرافیاى دانشگاه تهران پیوست و زمینه براى توسعه این شاخه از جغرافیا بیشتر فراهم گردید.


4 با تصویب پذیرش دانشجو در دوره کارشناسى ارشد جغرافیا از سال 1343 در دانشگاه تهران، چند واحد درسى در زمینه جغرافیاى سیاسى و ژئوپلیتیک نیز در نظر گرفته شد. در سال 1346 امتحان ورودى جهت پذیرش دانشجوى دکترى د انشگاه تهران به عمل آمد که از وظایف دانشجویان دکترى در این مقطع موفقیت در شهادتنامه‏هاى گنجانده شده در برنامه این دوره بود که یکى از این شهادتنامه‏ها به نام «مسائل جغرافیاى سیاسى و ژئوپلیتیک» بود و دانشجو مى‏بایست آن را با موفقیت به پایان مى‏رساند.


5 در م قطع کارشناسى ارشد جغرافیاى دانشگاه تهران در سال 1343 دو درس تحت عنوان «ژئوپلیتیک» و «مسائل جغرافیاى سیاسى جهان» ارائه شد که درس «ژئوپلیتیک» آن را دکتر دره میرحیدر و «مسائل جغرافیاى سیاسى جهان» را دکتر مستوفى تدریس مى‏کردند.


6 جغرافیاى سیاسى در ایران تا قبل از این دوره به صورت رشته علمى مطرح نبود و حتى از کتاب علمى دانشگاهى نیز برخوردار نبود، تا زمانى که دکتر میر حیدر در سال 1347 کتاب اصول و مبانى جغرافیاى سیاسى را با رویکردى علمى تألیف و منتشر کرد. در این زمان نویسندگان و حتى جغرافى‏نویسان، موضوع جغرا فیاى سیاسى را تقسیمات ادارى کشور و احیاناً اشاره‏اى به مرزها، نژاد، زبان و ملیت در مباحث جغرافیاى سیاسى مى‏دانستند.


7 آموزش جغرافیاى سیاسى در دوره‏اى به ایران راه یافت که بخش ژئوپلیتیک آن در اثر جریان‏هاى جنگ جهانى دوم و ظهور ژئوپلیتیک خاص آلمان تحریم شده بود و انتشار کتاب اصول و مبانى جغرافیاى سیاسى و تدریس آن به دانشجویان مباحث جدیدى را در بین دانشجویان و همچنین در تاریخ ظهور جغرافیاى سیاسى در ایران مطرح کرد. روند رو به گسترش علمى این رشته در دهه 1350 به دلایل شرایط حاکم در ایران تا انقلاب اسلامى با وقفه مواجه گردید. هر چند در این دهه نیز چند کتاب در این حوزه ترجمه شد و کتاب ژئوپلیتیک منتشر گردید. جغرافیاى سیاسى و ژئوپلیتیک پس از انقلاب اسلامى‏ تألیفات و ترجمه‏ها در زمینه جغرافیاى سیاسى و ژئوپلیتیک پس از انقلاب اسلامى ادامه یافت و با توجه به شرایط گسترش جهانى این علم و نیز جنگ عراق علیه ایران توسعه گسترده‏اى یافت (جدول 1)، و زمینه افتتاح گروه‏هاى جغرافیاى سیاسى در دانشگاه‏هاى داخلى را، بیش از پیش فراهم کرد. دانشگاه تربیت مدرس با پذیرش اولین دانشجویان دوره دکترى با گرایش جغرافیاى سیاسى در سال 1366 این رشته را به صورت علمى - آکادمیک به جامعه علمى ایران عرضه کرد. دهه 1370 و اوایل دهه 80 را باید انقلاب علمى جغرافیاى سیاسى و ژئوپلیتیک در ایر ان دانست.


تهیه و تصویب برنامه رشته مستقل جغرافیاى سیاسى و ژئوپلیتیک در مقطع کارشناسى ارشد در سال 1371 در دانشگاه تربیت مدرس و دانشگاه امام حسین(ع) موجب نگرش‏هاى جدیدى به این رشته در ایران گشت. بر اساس این برنامه دانشگاه‏هاى امام حسین، تهران، تربیت مدرس و آزاد اسلامى اقدام به پذیرش مستمر دانشجو نمودند. برنامه مقطع دکترى جغرافیاى سیاسى به عنوان یک رشته مستقل آکادمیک را دانشگاه تربیت مدرس در سال 1377 پیشنهاد کرد و به تصویب شوراى عالى برنامه‏ریزى رسید و از همان سال دانشگاه‏هاى تربیت مدرس، تهران و آزاد اسلام ى اقدام به پذیرش دانشجو در مقطع دکترى کردند. کتب و نشریات در زمینه جغرافیاى سیاسى و ژئوپلیتیک در ایران‏ اولین مؤلف کتاب‏هاى جغرافیا به منظور تدریس در دانشگاه آقاى مسعود کیهان بود که در سال‏هاى 1310 تا 1312 جغرافیاى مفصل ایران مشتمل بر سه بخش طبیعى، سیاسى و اقتصادى را در سه جلد تألیف کرد. جلد دوم این کتاب مربوط به جغرافیاى سیاسى بود که با بیش از 550 صفح ه و 28 نقشه و 73 گراور در سال 1311 منتشر شد. در این کتاب در آغاز پس از شرح سرحدات قدیم و مختصرى از تاریخ جغرافیایى، حدود و ثغور امپراتورى مورد بحث قرار گرفته و سپس سرحدات کنونى ایران و در ادامه درباره نژاد، خط، مذهب و آداب و رسوم مردم ایران، ایلات و قبای ل شناخته شده ایران بحث شده است. بقیه کتاب تحت عنوان طرز حکومت و تشکیلات مملکتى ایران، به جزئیات تقسیمات کشورى در آن زمان پرداخته است. از سال 1315 به بعد سرى کتاب‏هاى جغرافیاى سیاسى با زمینه نظامى به دست سرهنگ حاجعلى رزم‏آرا در هجده جلد تألیف شد که فاق د اصول علمى بود و بیشتر آشنایى با حدود و ثغور مرزهاى ایران و تأکید بر شناخت مسائل نظامى بود. باید اذعان کرد که مطالعات جغرافیاى سیاسى با زمینه نظامى بین دو جنگ جهانى و پس از جنگ روندى صعودى پیدا کرد و این امر زمینه گسترش مرزهاى جغرافیاى سیاسى و نظامى در ایران را فراهم آورد. لیکن جغرافیاى سیاسى و ژئوپلیتیک تا ورود دکتر میر حیدر به دانشگاه تهران به مفهوم علمى در دانشگاه‏هاى ایران مطرح نبود و تألیف کتاب اصول و مبانى جغرافیاى سیاسى در سال 1347 گامى بلند در اعتلاى علمى جغرافیاى سیاسى ایران و نقطه عطفى در روند تفکرات جغرافیاى سیاسى در ایران محسوب مى‏شود.8 میر حیدر در سال 1358 کتاب گرایشهاى تازه در جغرافیاى سیاسى نوشته جى. آر.


وى پرسکات را ترجمه و منتشر کرد که ادامه روند صعودى ادبیات جغرافیاى سیاسى در ایران را نشان مى‏دهد. در سال 1341 خانم منیره مهران (جزن ى) کتاب انسان گرسنه یا ژئوپلیتیک گرسنگى را از فرانسه به فارسى برگرداند9 که در نوع خود اولین اثر در زمینه مفهوم ژئوپلیتیک در ایران است. در سال 1349 آقاى حسنعلى رکنى کتاب ژئوپلیتیک اثر پیر ژرژ را به فارسى برگرداند و در سال 1349 کتاب دیگرى از این مترجم تحت عنوان ژئوپلیتیک و ژئواستراتژى نوشته پیر ژرژ ترجمه شد.10 پس از انقلاب اسلامى زمینه‏هاى گسترش و توجه به این رشته علمى در محافل دانشگاهى و آکادمیک فراهم آمد و مفاهیم ژئوپلیتیک، استراتژى، ژئواستراتژى و ... در قالب جغرافیاى سیاسى به مفهوم علمى وارد ادبیات جغرافیایى در ایران شد. همچنین آثار و تألیفات بنیادى در جغرافیاى سیاسى منتشر شد که عبارتند از: ژئوپلیتیک و ژئواستراتژى در سال 1371 و 1373 توسط دکتر عزت اللَّه عزتى مبانى جغرافیاى سیاسى با تجدید نظر کامل در سال 1371 توسط دکتر دره میرحیدر که تا کنون هر س اله تجدید چاپ شده است، ژئوپلیتیک در قرن بیست و یکم در سال 1380 از دکتر عزت اللَّه عزتى، جغرافیاى سیاسى و سیاست جغرافیایى در سال 1381 اثر دکتر پیروز مجتهدزاده، مبانى مطالعات سیاسى و اجتماعى در دو جلد از دکتر محمدرضا حافظنیا در سال 1379، افق‏هاى جدید در جغ رافیاى سیاسى اثر دکتر محمدرضا حافظنیا و مراد کاویانى راد در سال 1383 و همچنین ترجمه‏هایى همچون درآمدى نو بر جغرافیاى سیاسى توسط دکتر دره میر حیدر با همکارى سید یحیى صفوى در سال 1379، کتاب اندیشه‏هاى ژئوپلیتیک در قرن بیستم ترجمه دکتر محمدرضا حافظنیا و هاش م نصیرى در سال 1380، کتاب ژئوپلیتیک در جهان متغیر ترجمه دکتر زهرا احمدى‏پور با همکارى عطااللَّه عبدى در سال 1384.