نظریه تصمیم گیری و تاثیر ژئوپلیتیک بر سیاست خارجی ایران

تاریخ:۱۳۹۳/۰۱/۱۸

نظریه تصمیم گیری و تاثیر ژئوپلیتیک بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران

در قبال شورای همکاری خلیج‌فارس

روح الله پورطالب

چكيده
با فروپاشي اتحاد جماهير شوروي، ژئوپليتيک نيز همچون بسياري ديگر از مفاهيم جامعه بشري دچار تغيير و تحول گشت. ژئوپليتيک جديد در واقع شرح تازه‎اي براي تعيين شکل و وضع جهان پس از جنگ سرد و از نو کشيدن نقشه ژئوپليتيکي جهان است. با اين وجود، برخي از نگرش‎هاي ژئوپليتيکي دوره گذارِ پس از جنگ سرد، با اصرار بر تجديد انديشه ژئوپليتيک استعماري و نظريات ژئوپليتيکي دوران جنگ سرد، علاقه‌اي به تفکيک ميان رويکردهاي جديد و قديم ژئوپليتيکي از خود نشان نمي‎دهند. منطقه‌اي كه از زمان‌هاي گذشته از نظرگاه كشورهاي مختلف والاترين ديد ژئوپليتيك و ژئو‌استراتژيك را داشته و هم‌چنان دارد، منطقة خليج فارس است. تراكم كشورهاي نفت‌خيز با اوضاع متشنج‌ و ضعف داخلي، متكي بودن به قدرت‌هاي خارجي، مجاورت ژئوپليتيكي با پاكستان و افغانستان و نيز تمايز عمده در بافت و ساختار سياسي ـ اقتصادي خليج فارس از ويژگي‌هاي متمايز اين منطقه در مقايسه با ساير مناطق حوزه خاورميانه است. منطقه جنوب ایران که که به لحاظ استراتژیکی منطقه¬ای هم مرز با خلیج فارس می باشد از اهمیت والایی برخوردار می باشد، و نقش تعیین کننده¬ای در سیاست خارجی ایران در قبال این کشورها دارد. روش كار در اين مقاله به صورت توصيفي و تحليلي مي باشد و جمع آوري مطالب به صورت كتابخانه¬اي و منابع اينترنتي است. هدف در این مقاله به دست آوردن نگاهی جدید به منطقه استراتژیکی جنوب ایران برای ایجاد سیاست خارجی مناسب در قبال شورای همکاری خلیج فارس در دولت جدید می باشد.

كليد واژه ها:
سیاست خارجی، ژئوپلیتیک، شورای همکاری خلیج‌فارس، تصمیم گیری، ایران.

مقدّمه
منطقه خلیج فارس به دلیل اهمیت بالای استراتژیکی، اقتصادی و ذخایر نفت و گاز، در طول تاریخ مورد توجه قدرت¬های بزرگ غربی بوده است. قدرت¬های بزرگ اقداماتی را با استفاده از سیاست «تفرقه بینداز و حکومت کن» انجام داده¬اند که باعث عدم اتحاد منطقه¬ای شده و به دنبال آن، جو بی اعتمادی در کشورهای منطقه نسبت به یکدیگر را ایجاد کرده¬اند. از جمله این اقدامات می توان حمله ۲۱ سپتامبر سال ۱۹۸۰ عراق علیه ایران که با حمایت این قدرت¬ها صورت گرفت را نام برد یا به حمله ۱۹ مارس سال ۲۰۰۳ آمریکا به عراق که برای تسلط ایالات متحده بر منطقه به خصوص منابع نفتی عراق انجام گرفت، اشاره کرد.

با توجه به سیاست های خصمانه دولت های غربی علیه منطقه که رفتارهای آنها بر این امر صحه گذارده، کشورهای منطقه باید با گسترش پیمان¬های منطقه¬ای در ابعاد مختلف سیاسی، امنیتی، دفاعی و اقتصادی با یکدیگر همکاری داشته باشند.

در بعد پیمان¬های سیاسی و امنیتی می توان با اعتماد به یکدیگر و با رعایت و پایبندی دوطرف به برخی از اصول بنیادی مانند حسن همجواری، احترام متقابل، عدم مداخله در امور داخلی، مبارزه با تروریسم، محکوم شناختن براندازی، ارعاب و استفاده از زور، رابطه خود را محکم¬تر کرده و به همکاری دفاعی و امنیتی پرداخته که از این طریق تامین امنیت منطقه خلیج فارس و جلوگیری از دخالت های قدرت¬های فرامنطقه¬ای در خلیج فارس را موجب شوند. در بعد اقتصادی می توان به پیشنهاد ایران در مورد بازار تجاری و ایجاد منطقه آزاد تجاری به عنوان فصل جدیدی از همکاری کشورهای حوزه خلیج فارس اشاره کرد که براساس منافع مشترک، اتحاد و همبستگی منطقه¬ای به وجود می آید که این امر موجب یک سو شدن سیاست¬های منطقه برای جلوگیری از دخالت قدرت¬های فرامنطقه¬ای می شود.

بخش اول: کلیات پژوهش
بیان مسئله
کشور ايران در جنوب غربي قاره آسيا بين 25 الي 40 درجه عرض شمالي و 45 الي 63 درجه‏طول شرقي از نصف النهار گرينويچ قرار دارد. اين کشور از لحاظ موقعيت عمومي، مانند پلي سه ‏قاره آسيا، اروپا و آفريقا را به هم مرتبط مي‏سازد و به علت همين شرايط خاص طبيعي نقش ‏بسيار حساسي را در سياست منطقه جنوب غربي آسيا بازي مي‏کند. آگاهي از چنين شرايط طبيعي‏مي‏تواند در سرنوشت سياسي، اقتصادي و اجتماعي کشور بسيار اهميت داشته باشد(عزتي،1368: 25).

ايران پس از جنگ جهاني دوم در چارچوب منافع آمريکا و غرب و با هدف مهار شوروي، اهميتي ژئواستراتژيک يافت.

ايران در درجه اول، خط حائل در برابر توسعه رو به جنوب شوروي مي‏باشد، لذا تمام روابط آمريکا با ايران از آغاز تا انجام بر محور ممانعت از فزون طلبي شوروي در خليج فارس استوار بود. حتي بسياري از سياست‏هاي آمريکا با تاکيد بر لزوم اجراي اصلاحات اجتماعي و اقتصادي ‏به منزله بهترين و موثرترين راه تامين ثبات و امنيت ايران، انجام مي‏شد(دروديان، 1382: ‏151).

اما اکنون تبديل ايران از يک کشور حائل به يک کشور واسطه، موضوع مهمي در تغييرات ژئوپليتيکي ايران محسوب مي‏شود.

اهمیت و اهداف تحقیق:
اهمیت خلیج فارس بر کسی پوشیده نیست، و نقش استراتژیک ایران و جنوب ایران در ایجاد رابطه با کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس را می توانیم در دوره های مختلف ریاست جمهوری بررسی نماییم تا راهکاری بهتر برای دولت آینده در این زمینه نشان دهیم.

سوال پژوهش:
نظریه تصمیم گیری دیویداستون در باب سیاست خارجی چگونه در ایجاد رابطه با کشورهای شورای همکاری خلیج فارس اثرگذار و مورد استفاده باشد؟

فرضیه¬ی پژوهش:
نظریه تصمیم گیری دیوید استون و چارچوب مفهومی جیمز روزنا در باب تحول در سیاست خارجی و مناطق حساس استراتژیکی می توانند نقش بسزایی در ایجاد رابطه صحیح و اصولی با حاشیه نشیان جنوبی خلیج فارس داشته باشند.

روش تحقیق:
روش تحقیق توصیفی - تحلیلی و استنتاجی است به این معنا که ابتدا با نگرشی اسنادي به توصیف و سپس تحليل نظریه تصمیم گیری با توجه به متغیرهای دخیل پرداخته می شود و سپس و رویکرد نظری آن بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در قبال شورای همکاری خلیج فارس مورد بررسی و تجزیه تحلیل قرار می گیرد. درنهایت فرضيه پژوهش در قالب مبحث نتیجه گیری مورد آزمون قرار مي گيرد.

بخش دوم: ادبیات نظری پژوهش

سیاست خارجی
در مورد سیاست خارجی تعاريف مختلفي ارائه شده كه لازم است ابتدا به اين تعاريف اشاره¬اي داشته باشيم.

سیاست خارجی عبارت¬است از یک استراتژی یا یک رشته اعمال از پیش طرح‌ریزی شده توسط تصمیم‌گیرندگان حکومتی که مقصود آن دستیابی به اهدافی معین، در چهارچوب منافع ملی و در محیط بین المللی است. به‌طور خلاصه می توان گفت که سیاست خارجی شامل تعیین و اجرای یک سلسله اهداف و منافع ملی است که در صحنه¬ي بین¬المللی از سوی دولت¬ها انجام می پذیرد. سیاست خارجی می تواند ابتکار عمل یک دولت و یا واکنش آن در قبال کنش دیگر دولت¬ها باشد(مقتدر 1358، 132-131)و در تعریفی دیگر می توان این‌طور تعریف کرد که: جهتی را که یک دولت بر می گزیند و در آن از خود تحرک نشان می دهد و نیز شیوه¬ی نگرش دولت را نسبت به جامعه¬ي بین المللی، سیاست خارجی می‌گویند(خوشوقت 1375، 145).

ادامه در دانلود...